Trong bối cảnh khan hiếm tài nguyên gia tăng và bất ổn địa chính trị leo thang, khái niệm tự chủ tài nguyên (resource autonomy) đang nổi lên như một chiến lược ưu tiên. Bài viết này phân tích cách tự chủ tài nguyên không chỉ bổ trợ mà thậm chí có thể vượt lên trên kinh tế tuần hoàn như một khuôn khổ giúp hệ thống công nghiệp thích ứng với tương lai.

1. Kinh tế tuần hoàn đang thay đổi

Kinh tế tuần hoàn ngày nay không còn chỉ xoay quanh giảm chất thải hay khép kín vòng vật liệu. Nó đang được định nghĩa lại như một công cụ nâng cao năng lực cạnh tranh và khả năng chống chịu của nền công nghiệp. Những nguyên tắc cốt lõi – tách tăng trưởng khỏi tiêu thụ tài nguyên, kéo dài vòng đời sản phẩm và tái tạo hệ thống – vẫn giữ nguyên giá trị, nhưng trọng tâm đang chuyển sang giá trị tự chủ tài nguyên.

Sự dịch chuyển này phản ánh những biến động toàn cầu: bất ổn địa chính trị, sự phụ thuộc chuỗi cung ứng, và cuộc đua phát triển công nghệ xanh – số hóa. Tại châu Âu, các thảo luận về kinh tế tuần hoàn ngày càng gắn chặt với Đạo luật Nguyên liệu Thô quan trọng (CRMA), Clean Industrial Deal, và mục tiêu tự chủ chiến lược.

Do đó, trọng tâm của kinh tế tuần hoàn đang thay đổi: từ một mô hình định hướng môi trường và tính đủ dùng, sang một khuôn khổ phục vụ năng lực cạnh tranh và an ninh tài nguyên. Với doanh nghiệp, đây vừa là cơ hội vừa là thách thức: kinh tế tuần hoàn không còn chỉ là yêu cầu bền vững mà đã trở thành một ưu tiên chiến lược.

2. Sự trỗi dậy của việc tự chủ tài nguyên

Ở châu Âu, tự chủ tài nguyên đang được coi là yêu cầu cấp thiết. CRMA lồng ghép mục tiêu tái chế và thay thế vật liệu nhằm giảm phụ thuộc vào giá trị nhập khẩu, hơn là chỉ vì lợi ích môi trường. Clean Industrial Deal tiếp cận kinh tế tuần hoàn bằng ngôn ngữ của năng lực cạnh tranh và khả năng chống chịu. Tương tự, Đạo luật Giảm lạm phát (IRA) của Hoa Kỳ gắn tái chế và nội địa hóa chuỗi cung ứng với mục tiêu phục hồi các ngành công nghiệp.

Ngôn ngữ chính sách cũng thay đổi: các khái niệm như “khả năng chống chịu nguồn cung”, “phụ thuộc chiến lược”, “tự chủ” xuất hiện nhiều hơn so với “giảm rác thải” hay “vòng đời vật liệu”.

Tuy nhiên, sự dịch chuyển này dẫn đến tính tuần hoàn mang tính chọn lọc: các vật liệu chiến lược như lithium, cobalt, đồng, đất hiếm, bạc, nhôm… trở thành ưu tiên chính sách, trong khi các lĩnh vực khác như dệt may, thực phẩm, bao bì – dù có tác động môi trường lớn – đang dần bị đẩy ra ngoài quỹ đạo ưu tiên.

Đối với doanh nghiệp, điều này có nghĩa rằng:
• Các sáng kiến gắn với mục tiêu tự chủ sẽ có cơ hội nhận được nguồn vốn và ưu tiên chính sách.
• Các hoạt động tuần hoàn khác phải chứng minh giá trị rộng hơn về môi trường – xã hội.
• Bộ chỉ số đo lường cũng thay đổi: không chỉ còn là giảm chất thải, mà còn giảm phụ thuộc chiến lược và nâng cao an ninh chuỗi cung ứng.

Nói cách khác, kinh tế tuần hoàn đang bị “an ninh hóa”, trở thành công cụ ứng phó trước áp lực địa chính trị và rủi ro chuỗi cung ứng.

3. Những hệ quả đối với mô hình kinh tế tuần hoàn

Sự chuyển dịch sang tự chủ tài nguyên không chỉ ảnh hưởng đến chính sách mà còn tác động đến bản chất của kinh tế tuần hoàn. Một mô hình vốn hướng đến tái cấu trúc hệ thống kinh tế – sinh thái đang có nguy cơ bị thu hẹp thành công cụ phục vụ mục tiêu kinh doanh.

Các hệ quả chính gồm:

a. Phạm vi của kinh tế tuần hoàn bị thu hẹp:
Kinh tế tuần hoàn ban đầu mang tính tổng quát, áp dụng cho mọi lĩnh vực từ công nghệ cao đến sửa chữa, tái sử dụng cộng đồng. Khi tập trung vào tự chủ tài nguyên, chính sách có thể chỉ ưu tiên vật liệu chiến lược, làm mất đi mục tiêu hệ thống ban đầu.

b. Ưu tiên chính sách và tài chính trở nên mất cân đối:
Những ngành không thuộc danh mục “chiến lược” có nguy cơ bị bỏ quên, dù chúng đóng góp lớn vào rác thải và phát thải. Nếu vốn đầu tư nghiêng về tự chủ vật liệu, các ngành như dệt may hay thực phẩm có thể bị trì trệ.

c. Rủi ro mất chiều kích xã hội của kinh tế tuần hoàn:
Các giá trị như sửa chữa, tái sử dụng địa phương, tạo việc làm bao trùm – vốn là yếu tố cốt lõi của mô hình tuần hoàn – có thể bị lu mờ bởi các chương trình tái chế công nghiệp quy mô lớn.

d. Nguy cơ phân mảnh giữa các khu vực:
Nếu tự chủ tài nguyên chi phối tư duy chính sách, các khu vực sẽ phát triển mô hình tuần hoàn khác nhau theo lợi ích quốc gia. Điều này có thể tạo ra sự chênh lệch tiêu chuẩn, gây khó khăn cho doanh nghiệp toàn cầu.

Những hệ quả này cho thấy: dù hợp lý về mặt cạnh tranh, cách tiếp cận dựa trên tự chủ tài nguyên có thể khiến kinh tế tuần hoàn trở nên hạn hẹp hơn, mất đi tính hệ thống.

4. Những rủi ro hệ thống và nghịch lý

Khi tự chủ tài nguyên trở thành trung tâm của kinh tế tuần hoàn, một loạt nghịch lý xuất hiện:

a. Tự chủ vs liên kết quốc tế
Không quốc gia nào có thể tự cung cấp hoàn toàn các vật liệu chiến lược. Dù tái chế gia tăng, nhu cầu vẫn vượt xa khả năng cung ứng. Tự chủ quá mức có thể bỏ qua lợi ích của thương mại, hợp tác và đa dạng hóa nguồn cung.

b. Tăng khả năng chống chịu vs tạo sự phụ thuộc mới
Đầu tư lớn vào hệ thống tái chế pin hay các vật liệu chiến lược có thể giảm phụ thuộc khai khoáng, nhưng lại khóa các ngành vào công nghệ hoặc hạ tầng có nguy cơ lỗi thời hoặc dễ tổn thương (ví dụ: rủi ro an ninh mạng, độc quyền công nghệ).

c. Tính chính thống vs bị công cụ hóa
Kinh tế tuần hoàn ban đầu được ủng hộ rộng rãi vì mang tính toàn diện – môi trường (Environmental), xã hội (Social) và kinh tế (Economy). Nếu bị thu hẹp thành công cụ chính sách công nghiệp, nó có thể đánh mất sự tin tưởng của xã hội và trở nên “không còn là một mô hình bền vững thực sự”.

d. Mở rộng hệ thống vs thu hẹp chiến lược
Tập trung quá mức vào vật liệu chiến lược có thể khiến kinh tế tuần hoàn bỏ qua các vấn đề lớn hơn như đa dạng sinh học, ô nhiễm hay tiêu dùng quá mức.

5. Điều này có ý nghĩa gì cho các doanh nghiệp

Sự tiến hóa của kinh tế tuần hoàn mang đến cả cơ hội và rủi ro:

Cơ hội

• Vốn, chính sách, ưu tiên thị trường sẽ chảy mạnh vào các hoạt động gắn với tự chủ tài nguyên: tái chế pin, thu hồi vật liệu trong hạ tầng năng lượng tái tạo, liên kết công nghiệp nhằm giảm nhập khẩu nguyên liệu.
• Các tín hiệu thị trường và chính sách rõ ràng hơn giúp doanh nghiệp dễ ra quyết định.

Rủi ro

• Tập trung quá hẹp vào vật liệu chiến lược có thể khiến doanh nghiệp bỏ qua trách nhiệm môi trường rộng hơn.
• Stakeholder có thể nhìn nhận doanh nghiệp đang phục vụ lợi ích riêng nếu chỉ chạy theo chính sách công nghiệp mà bỏ qua giá trị xã hội và môi trường.
• Rủi ro danh tiếng và giảm tính chính danh của các sáng kiến tuần hoàn.

Do đó, doanh nghiệp nên áp dụng chiến lược kép:

1. Liên kết với mục tiêu tự chủ tài nguyên
   – tái chế nguyên liệu chiến lược, tái chế hạ tầng năng lượng tái tạo, cộng hưởng với nền công nghiệp tiên tiến.

2. Duy trì phạm vi hệ thống rộng hơn
   – đổi mới bao bì bền vững, mô hình sửa chữa – tái sử dụng, thiết kế sản phẩm tuần hoàn, thu hút người tiêu dùng.

Cách tiếp cận này giúp doanh nghiệp vừa hưởng lợi từ chính sách, vừa duy trì tính bền vững dài hạn.

6. Tương lai của mô hình tuần hoàn

Kinh tế tuần hoàn đang tái định hình dưới áp lực tự chủ tài nguyên. Điều này không xóa bỏ gốc rễ sinh thái của mô hình, nhưng làm thay đổi cách được sử dụng để triển khai: tập trung hơn vào cạnh tranh, chống chịu và an ninh nguồn cung.

Liệu tự chủ tài nguyên có trở thành khung tiếp cận chủ đạo?

Điều này phụ thuộc vào các lựa chọn của nhà hoạch định chính sách, doanh nghiệp và xã hội dân sự. Kinh tế tuần hoàn có thể:
• Tiếp tục giữ được tính toàn diện ban đầu, hoặc
• Bị thu hẹp thành công cụ chiến lược kinh tế.

Thách thức lớn nhất là cân bằng giữa hai mục tiêu:
Tự chủ và bền vững hệ thống.

Mô hình tuần hoàn đang thay đổi. Câu hỏi không phải là liệu có thay đổi không, mà là sự thay đổi đi theo hướng nào, và kéo dài đến mức nào.