1. Định nghĩa thành phố tự cường

Một thành phố tự cường là đô thị có khả năng hấp thụ, thích nghi và phục hồi trước các cú sốc (shocks) và áp lực kéo dài (stresses) — từ thiên tai cấp tính như bão, lũ, sạt lở, đến căng thẳng lâu dài như đô thị hóa nhanh, xói mòn hệ sinh thái và rủi ro chuỗi cung ứng.
Khái niệm này không chỉ đo bằng khả năng “chống đỡ” mà còn bằng năng lực học hỏi và biến đổi của hệ thống đô thị để duy trì các chức năng thiết yếu cho cư dân.

2. Lộ trình thực thi thực tế cần phải cân nhắc tất cả rủi ro

Figure 1. Infographic minh họa các yếu tố rủi ro mà các thành phố cảng hay gặp phải, nguồn IPCC.

Khi nói đến rủi ro khí hậu, chúng ta thường chỉ nghĩ đến các mối nguy vật lý như bão mạnh hơn, mưa cực đoan hay mực nước biển dâng. Tuy nhiên, theo IPCC, đó mới chỉ là một phần của bức tranh.
Để đánh giá rủi ro thực sự, cần xem xét thêm ba yếu tố quyết định:

1) Mức độ dễ bị tổn thương của cộng đồng

Yếu tố này phụ thuộc mạnh vào điều kiện kinh tế – xã hội: nghèo đói, bất bình đẳng, dân cư sống trong các khu nhà ở không chính thức… Những nhóm yếu thế luôn là người chịu thiệt hại nặng nề nhất trong mọi loại thiên tai.

2) Khả năng ứng phó và phục hồi

Một rủi ro khí hậu chỉ trở thành thảm họa khi cộng đồng không thể chống chịu hoặc phục hồi. Điều này lại liên quan trực tiếp đến:

• hành vi của người dân

• năng lực quản lý – điều hành của chính quyền

• sự sẵn có của nguồn vốn và đầu tư dài hạn

3) Mức độ phơi nhiễm trước các hiểm họa

Các yếu tố địa lý, tốc độ đô thị hóa, và sự phát triển lan rộng vào các vùng trũng – ven biển khiến mức độ rủi ro tăng cao, ngay cả khi thiên tai không xảy ra với tần suất lớn hơn.

Những yếu tố bổ sung này đặc biệt đáng chú ý với châu Á – nơi có nhiều đô thị khổng lồ, phát triển nhanh nhưng tồn tại mức độ bất bình đẳng cao. Sự mở rộng đô thị không kiểm soát và tính phi chính thức trong xây dựng khiến nhiều khu dân cư phơi bày hoàn toàn trước bão, lũ và triều cường.

Figure 2. Sơ đồ các nước Châu Á bị ảnh hưởng bởi mực nước biển tăng; Việt Nam là đất nước chịu ảnh hưởng lớn. Source: UN-HABITAT.

Kavita Sinha – Giám đốc Khối Tư nhân tại Quỹ Khí hậu Xanh (GCF) – nhận định thẳng thắn:
“Các thành phố ven biển châu Á không sẵn sàng cho kịch bản nóng lên trên 2°C. Họ đã hành động, nhưng nguồn lực thì không đủ.”

Bà nhấn mạnh thêm rằng khả năng thích ứng không chỉ là vấn đề khí hậu, mà còn là yếu tố quyết định năng lực cạnh tranh kinh tế:
“Những thành phố kiên cường sẽ thu hút dòng vốn và hoạt động kinh tế. Ngược lại, các thành phố không hành động sẽ tụt hậu.”

Figure 3. Bà Kavita Sinha phát biểu tại Đại hội Lâm nghiệp thế giới lần thứ 15.

3. Nguyên tắc cơ bản để làm cho hạ tầng đô thị “kiên cường khí hậu”

Để chuyển từ khái niệm sang hành động, các thành phố thường triển khai một tổ hợp biện pháp kỹ thuật, thiết kế và quản trị.
Dưới đây là các nhóm chiến lược căn bản:

a) Thiết kế hạ tầng theo vòng đời và kịch bản khí hậu

• Lập bản đồ rủi ro và mô phỏng kịch bản (flood maps, sea-level rise, dải mưa cực đoan) để tính toán yêu cầu chiều cao, lưu lượng thoát nước, tải trọng cầu đường… thay vì dùng tiêu chuẩn lịch sử.

b) Nâng cấp cấu trúc: “cứng” + “mềm”

Figure 4. Sơ đồ các yếu tố cần thiết để thoát nước hiệu quả, nguồn Singapore’s National Water Agency.

• Giải pháp cứng: đê điều, cống lớn, trạm bơm, nâng cao mặt đường, gia cố cầu.

• Giải pháp mềm (nature-based solutions): khôi phục hệ đầm lầy, rừng ngập mặn, công viên ngập nước, hồ điều tiết.
  Các giải pháp này còn mang lại lợi ích phụ: đa dạng sinh học, làm mát đô thị, tăng không gian công cộng.

c) Tích hợp quản trị, dữ liệu và kinh tế

• Hệ thống cảnh báo sớm

• Quỹ khẩn cấp

• Tiêu chuẩn thiết kế mới

• Cơ chế tài trợ, PPP

• Đánh giá vòng đời cơ sở hạ tầng (Life Cycle Assessment)

d) Tính linh hoạt và đa hàm (redundancy & modularity)

• Thiết kế đường, cấp điện, cấp nước có phương án dự phòng — nếu một tuyến bị hỏng, hệ thống khác vẫn vận hành.

e) Tập trung vào người dân — đặc biệt nhóm dễ tổn thương

• Không chỉ là kỹ thuật; bao gồm khả năng tiếp cận dịch vụ, thông tin cảnh báo và hỗ trợ sau thiên tai.

Trung Quốc đã thử nghiệm mô hình “đô thị bọt biển” (sponge cities) với công viên, hồ nước, cấu phần thấm hút… nhằm điều tiết nước mưa.
Tại Tam Á (Sanya), Công viên đất ngập nước Dong’an là một ví dụ điển hình.

Figure 5. Công viên đất ngập nước Dong’an – mô hình đô thị bọt biển của Tam Á. Hình ảnh: Turenscape.

Mô hình này giúp giảm ngập lụt, làm mát đô thị và lọc nước. Tuy nhiên, chi phí đầu tư lớn và một số trận lũ vượt ngưỡng thiết kế khiến tiến độ triển khai chậm.

Các chuyên gia GCF nhấn mạnh:
“Rào cản không nằm ở kỹ thuật, mà ở xã hội, thể chế và chính trị.”

4. Đẩy mạnh việc huy động vốn cho các dự án tự cường

Mặc dù rủi ro khí hậu tăng nhanh, tài chính thích ứng vẫn không thu hút được khu vực tư nhân, do:

• Hạ tầng thích ứng khó tạo doanh thu trực tiếp

• Lợi ích gián tiếp chưa được định giá đúng

• Ngân sách công bị chia sẻ cho nhiều ưu tiên khác

Một số quốc gia đang mở hướng mới:

• Cơ chế “thu giá trị gia tăng từ đất” (land value capture) – Trung Quốc

Giá trị đất tăng theo hạ tầng → phần tăng này được thu lại để tái đầu tư chống chịu khí hậu.

• Tài chính hỗn hợp (blended finance) – do GCF và các ngân hàng đa phương thúc đẩy

• Vốn mồi → giảm rủi ro → thu hút tư nhân

• Áp dụng tại Bangladesh, Kiribati, v.v.

• Phát triển thị trường vốn xanh trong nước

• Trái phiếu xanh địa phương

• Ngân hàng xanh quốc gia
  → giảm rủi ro tỷ giá, ưu tiên nhu cầu bản địa.

• Giải pháp mới: bảo hiểm khí hậu tham số

Một số trang trại ở Việt Nam đã bắt đầu sử dụng.

5. Kết luận: chiến lược đầu tư và hành động cho nhà hoạch định

• Thành phố kiên cường là quá trình liên tục — không phải giải pháp một lần.

• Cần kết hợp giải pháp cứng – mềm, dựa trên dữ liệu địa phương và đặc biệt chú trọng khía cạnh xã hội.

• Với Đông Nam Á: cân bằng giữa “giải pháp lớn” (sea walls, trạm bơm) và “giải pháp tự nhiên” (rừng ngập mặn, hồ điều tiết).

• Chính sách thực tiễn cần thúc đẩy giá trị tài chính dài hạn để mở rộng các dự án tự cường cho xã hội.

Sources

UN-Habitat — City Resilience Profiling Tool
UNDRR / MCR2030
IPCC AR6 — Cities chapter
OECD — Infrastructure for a Climate-Resilient Future (2024)
World Bank — Resilient Cities Program
Case studies: PUB Singapore, Jakarta NCICD, HCMC Flood Risk Management